สุญฺญตวาโร

[121-145] อิทานิ ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตีติ สุญฺญตวาโร อารทฺโธฯ โส อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ววตฺถิโตฯ ตตฺถ อุทฺเทสวาเร ‘ธมฺมา โหนฺตี’ติ อิมินา สทฺธิํ จตุวีสติ โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ จ ‘จตฺตาโร ทฺเว ตโย’ติ คณนปริจฺเฉโท น วุตฺโตฯ กสฺมา? สงฺคหวาเร ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ตตฺถ ปริจฺฉินฺนธมฺมาเยว หิ อิธาปิ วุตฺตาฯ น เหตฺถ สตฺโต วา ภาโว วา อตฺตา วา อุปลพฺภติฯ ธมฺมาว เอเต ธมฺมมตฺตา อสารา อปริณายกาติ อิมิสฺสา สุญฺญตาย ทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ ปฐมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา อติเรกปณฺณาสธมฺมา สภาวฏฺเฐน ธมฺมา เอว โหนฺติฯ น อญฺโญ โกจิ สตฺโต วา ภาโว วา โปโส วา ปุคฺคโล วา โหตีติฯ ตถา ราสฏฺเฐน ขนฺธาว โหนฺตีติฯ เอวํ ปุริมนเยเนว สพฺพปเทสุ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา ปน ฌานโต อญฺญํ ฌานงฺคํ, มคฺคโต วา อญฺญํ มคฺคงฺคํ นตฺถิ, ตสฺมา อิธ ‘ฌานํ โหติ, มคฺโค โหติ’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน หิ ฌานเมว เหตฺวฏฺเฐน มคฺโคว โหติฯ น อญฺโญ โกจิ สตฺโต วา ภาโว วาติฯ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ นิทฺเทสวาโร อุตฺตานตฺโถเยวาติฯ

สุญฺญตวาโร นิฏฺฐิโตฯ

นิฏฺฐิตา จ ตีหิ มหาวาเรหิ มณฺเฑตฺวา นิทฺทิฏฺฐสฺส

ปฐมจิตฺตสฺส อตฺถวณฺณนาฯ

ทุติยจิตฺตํ

[146] อิทานิ ทุติยจิตฺตาทีนิ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘กตเม ธมฺมา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เตสุ สพฺเพสุปิ ปฐมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว ตโย ตโย มหาวารา เวทิตพฺพาฯ น เกวลญฺจ มหาวารา เอว, ปฐมจิตฺเต วุตฺตสทิสานํ สพฺพปทานํ อตฺโถปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิโต ปรมฺปิ อปุพฺพปทวณฺณนํเยว กริสฺสามฯ อิมสฺมิํ ตาว ทุติยจิตฺตนิทฺเทเส สสงฺขาเรนาติ อิทเมว อปุพฺพํฯ ตสฺสตฺโถ – สห สงฺขาเรนาติ สสงฺขาโรฯ เตน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สอุปาเยน ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถฯ เยน หิ อารมฺมณาทินา ปจฺจยคเณน ปฐมํ มหาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เตเนว สปฺปโยเคน สอุปาเยน อิทํ อุปฺปชฺชติฯ

ตสฺเสวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา – อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ วิหารปจฺจนฺเต วสมาโน เจติยงฺคณสมฺมชฺชนเวลาย วา เถรุปฏฺฐานเวลาย วา สมฺปตฺตาย, ธมฺมสวนทิวเส วา สมฺปตฺเต ‘มยฺหํ คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉโต อติทูรํ ภวิสฺสติ, น คมิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตติ – ‘ภิกฺขุสฺส นาม เจติยงฺคณํ วา เถรุปฏฺฐานํ วา ธมฺมสวนํ วา อคนฺตุํ อสารุปฺปํ, คมิสฺสามี’ติ คจฺฉติฯ ตสฺเสวํ อตฺตโน ปโยเคน วา, ปเรน วา วตฺตาทีนํ อกรเณ จ อาทีนวํ กรเณ จ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา โอวทิยมานสฺส, นิคฺคหวเสเนว วา ‘เอหิ, อิทํ กโรหี’ติ การิยมานสฺส อุปฺปนฺนํ กุสลจิตฺตํ สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ นาม โหตีติฯ

ทุติยจิตฺตํฯ

ตติยจิตฺตํ

[147-148] ตติเย ญาเณน วิปฺปยุตฺตนฺติ ญาณวิปฺปยุตฺตํฯ อิทมฺปิ หิ อารมฺมเณ หฏฺฐปหฏฺฐํ โหติ ปริจฺฉินฺทกญาณํ ปเนตฺถ น โหติฯ ตสฺมา อิทํ ทหรกุมารกานํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘อยํ เถโร มยฺห’นฺติ วนฺทนกาเล, เตเนว นเยน เจติยวนฺทนธมฺมสวนกาลาทีสุ จ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยํ ปเนตฺถ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปญฺญา ปริหายติฯ เสสํ ปากติกเมวาติฯ

ตติยจิตฺตํฯ

จตุตฺถจิตฺตํ

[149] จตุตฺถจิตฺเตปิ เอเสว นโยฯ อิทํ ปน สสงฺขาเรนาติ วจนโต ยทา มาตาปิตโร ทหรกุมารเก สีเส คเหตฺวา เจติยาทีนิ วนฺทาเปนฺติ เต จ อนตฺถิกา สมานาปิ หฏฺฐปหฏฺฐาว วนฺทนฺติฯ เอวรูเป กาเล ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํฯ

จตุตฺถจิตฺตํฯ